Klęska militarna Polski w kampanii
wrześniowej 1939 roku oraz związany z tym początek niemieckiej i
sowieckiej okupacji wymusiły szereg zmian na dotychczas funkcjonujących
strukturach przedwojennego ruchu narodowego. Pochodząca ze środowiska
Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC” grupa ocalałego kierownictwa
przekształciła się w Grupę „Szańca”, której nazwa pochodziła od
wydawanego już w październiku 1939 roku głównego pisma konspiracyjnego
„Szaniec” (będącego organem prasowym tejże grupy, Związku Jaszczurczego i
później Narodowych Sił Zbrojnych). Pismo było wydawane początkowo jako
biuletyn na nasłuchu radiowym, natomiast od 24 marca 1940 roku – już w
formie drukowanej (od 1940 roku do upadku powstania warszawskiego
łącznie wydano 156 numerów w nakładzie od 5 do 15 tysięcy egzemplarzy).
14/15 października 1939 roku powstał
zalążek przyszłego wojska polskiego, jakim była Organizacja Wojskowa
Związek Jaszczurczy, i który stał się fundamentem do stworzenia
Narodowych Sił Zbrojnych, natomiast głównym organem cywilnym był
powstały na przełomie 1939 i 1940 roku Komisariat Cywilny, jego zadaniem
było przygotowanie kadr administracyjnych do objęcia ziem polskich po
ich wyzwoleniu. Po utworzeniu Narodowych Sił Zbrojnych KC przekształcił
się w Służbę Cywilną Narodu pod przewodnictwem brata autora „Odrodzenia
idealizmu politycznego”, Kazimierza Gluzińskiego, później po rozłamie na
tle scalenia NSZ z Armią Krajową w drugiej połowie 1944 roku
konspiracja narodowa powołała do życia samodzielną Radę Polityczną NSZ.
W ramach Grupy Szańca działało 6
organizacji wewnętrznych, podporządkowanych politycznie tajnej
strukturze ONR – Organizacji Polskiej: organizację kobiecą „Wiara i
Wola”, chłopski Zespół Działaczy Ludowych „Zydel”, działającą w
środowiskach robotniczych „Załogę”, „Medycynę Polską” skupiającą
lekarzy, związany z środowiskiem prawników Związek Odbudowy Prawa oraz
Młodzież Wielkiej Polski. W terenie działacze Grupy prowadzili bardzo
silnie rozwiniętą działalność propagandową i wydawniczą, kontynuując
rozwój ideologii narodowo-radykalnej na polskiej ziemi.
Natomiast w niniejszym artykule
przedstawię wizję państwa polskiego rysującą się w środowisku Grupy
„Szańca”, ich możliwości realizacji oraz odniesienia do dorobku
programowego przedwojennego ruchu narodowo-radykalnego. Warto tutaj
najpierw rozpocząć od jednego z podstawowych elementów każdej
państwowości, czyli zagadnienia dotyczącego przebiegu granic. To właśnie
środowisko skupione wokół pisma „Szaniec” najwcześniej podjęło
zagadnienie polskiej granicy na zachodzie. Jego zdaniem, po pokonaniu
hitlerowskich Niemiec, Polska powinna odzyskać całe Prusy Wschodnie, a
granicę zachodnią oprzeć o linię rzek Odry i Nysy Łużyckiej, co
oznaczało postawienie aliantów zachodnich i polskiego rządu
emigracyjnego w Londynie przed faktami dokonanymi: Przed nadejściem
armii zwycięskich z Zachodu sami musimy zająć to wszystko, co odwiecznie
jest polskiem: Prusy Wschodnie, Gdańsk, Linię Odry, cały Śląsk, aby
przypadkiem nie stały się te ziemie męczeńskie przedmiotem targów i
szacherek dyplomatycznych, aby znów nie skrępowano nam rąk, które
wymierzać będą zasłużoną karę i przywracać sprawiedliwy ład. W 1940
roku rachuby na przegraną III Rzeszy okazały się błędne ze względu na
klęski zachodnich państw (głównie Francji), jednak to doprowadziło do
sytuacji, w której narodowi radykałowie nie tylko nie porzucili
postulatów, ale je jeszcze bardziej zradykalizowali i uszczegółowili. Na
łamach „Szańca” w artykule „Oczy na Zachód” z dnia 29 sierpnia 1940
roku pisano: Jako minimum rewindykacji ustalamy ziemie, leżące na
wschód od Nissy Łużyckiej i Odry, przy czym dla celów obronnych granica
musi obejmować obie te rzeki, a nawet pas ochronny na ich lewym,
zachodnim brzegu. W tym artykule postulowano nie tylko rewindykację
granicy zachodniej, ale również przesiedlenia Niemców z ziem
postulowanych zastrzegając, że państwo polskie przeprowadzi je w sposób
zgodny z prawem międzynarodowym.
Natomiast w kwestii granicy wschodniej
Grupa Szańca postulowała rewizję paktu „Ribbentrop – Mołotow” z dnia 23
sierpnia 1939 roku oraz przywrócenie granicy wschodniej w oparciu o
traktat ryski. Zatem środowisko narodowo-radykalne było pierwszym w
polskiej konspiracji, które wysunęło tak daleko idące postulaty w
zakresie przebiegu granic nowo utworzonego po trupach okupantów państwa
polskiego.
Kolejnym punktem programu Grupy Szańca
była wizja ustroju politycznego odrodzonej, powojennej Polski. Narodowo
zorientowani konspiratorzy planowali przekształcić ustrój Polski w
kierunku narodowo-katolickim (nawiązanie do przedwojennej wizji
Katolickiego Państwa Narodu Polskiego) poprzez naprawę i usprawnienie
niektórych elementów systemu demokratycznego oraz reorganizację struktur
państwa. Na czele narodu stałby Rząd składający się z grupy wybranych
obywateli, zasłużonych dla Polski oraz cieszących się nieposzlakowaną
opinią. Władzę ustawodawczą miałyby tworzyć Sejm i Senat ze zmienionym
zakresem kompetencji – sam skład Senatu planowano zmniejszyć do
trzydziestu członków wybieranych dożywotnio w wyborach bezpośrednich lub
mianowanych przez Sejm i Głowę Państwa (określoną mianem „Piasta”).
„Piast”, czyli Głowa Państwa z kolei miała stanowić najwyższy autorytet w
państwie, wybierany byłby dożywotnio i posiadałby sporo prerogatyw,
m.in. koordynację prac parlamentu, możliwość rozwiązywania Sejmu,
wyznaczanie i odwoływanie dowódców sił zbrojnych oraz podpisywanie umów
międzynarodowych. Część z tych postulatów znakomicie ilustruje „17 myśli
żelaznych Grupy Szańca”, w szczególności punkt 8: „Wyrwać władzę
partiom, zabezpieczyć ją przed opanowaniem przez żywioły próżne
wprawdzie, podejrzane i nieliczne, lecz ambitna z zuchwałe;
podporządkować wszystkie interesy prywatne interesowi narodu;
zorganizować życie zbiorowe, poczynając od rodziny a kończąc na
zrzeszeniach gospodarczych i kulturalnych oraz na władzach
administracyjnych tak, aby każdy wagę swoją w mechanizmie ogólnym
odczuwał żywiej niż niemożność wyłamania się z jego żelaznych trybów;
włączyć tę zorganizowaną społeczność w państwo, które się stanie w ten
sposób jej pełnym wyrazem - oto istota suwerenności narodu.”
Rezerwuar przyszłych elit miała stanowić
Organizacja Narodu, która skupiałaby wszystkich Polaków dysponujących
prawem wyborczym, warto tu zaznaczyć, że prawo wyborcze równocześnie
miało zostać w przyszłym państwie ograniczone dla mniejszości narodowych
destrukcyjnie wpływających na wewnętrzną stabilność państwa.
Zamierzano również zreformować system
nazewnictwa wybranych urzędów państwowych tak, by podkreślić ciągłość
niepodległej Polski z przedrozbiorową Rzeczpospolitą Obojga Narodów, na
czele rządu stanąłby zgodnie z nazewnictwem kanclerz zamiast
dotychczasowego premiera. Kanclerza zastępowałby wicekanclerz (pomimo,
że w tradycji polskiej prawidłowo powinien być podkanclerzy), zaś Urząd
Rady Ministrów miał być określany jako Urząd Kanclerski. Wchodząca w
skład „Szańca” Służba Cywilna Narodu w zakresie administracji
postulowała usprawnienie pracy administracji poprzez wprowadzenie
decentralizacji państwa i ustalenie nowego podziału administracyjnego
Polski – ów podział miał być oparty na regionalizmie i na jego podstawie
zamiast dotychczasowych województw planowano wprowadzić 8 regionów
samorządowych, co pozwoliłoby ujednolicić administrację, odciążyć
centralę ustawodawczo, ponieważ każdy region miał posiadać swój sejmik z
pełnią kompetencji rejonowych. Dzięki temu interes ludności
przyzwyczajonej po czasie do nowego systemu władzy zostałby
zabezpieczony przed wszelkimi dyktatorskimi zakusami.
W zakresie szkolnictwa SCN postulowała
wprowadzenie nowego ustroju, na który składałyby się jednolitość
programu w oparciu o idee chrześcijańskie, przymus szkolny, szeroko
rozbudowany samorząd, pełną autonomię uczelni wyższych oraz wydatną
pomoc dla studiującej młodzieży z biednych rodzin. Samorząd miał dzielić
się na trzy stopnie – powiatowy, ziemski i państwowy. Powiatową Radę
Wychowania, czyli lokalną instytucję edukacyjną na szczeblu powiatowym,
mieli zasilać przedstawiciele polskiego nauczycielstwa, rodzice,
duchowni katoliccy oraz członkowie władz pierwszej instancji.
Działalność samorządowa w zakresie szkolnictwa odbywałaby się pod
nadzorem Ministerstwa Oświaty, którego zadaniem miało być czuwanie nad
wykonywaniem programu edukacji, zatwierdzanie i kontrolowanie budżetu
przeznaczonego na ten cel. System ponadto miał być tak skonstruowany, że
edukacja w ten sposób byłaby powszechna także dla młodzieży robotniczej
i chłopskiej, co pozwoliłoby wykształcić i z tych środowisk młodą
inteligencję.
Czas teraz pochylić się nad koncepcjami
ekonomicznymi i społecznymi, jakie wysuwała narodowo-radykalna
konspiracja doby wojennej. W dziedzinie prawa własności postulowano
ograniczenie tego prawa względem moralności społecznej, co wiązało się z
bardzo silnym antykapitalizmem i antykomunizmem, one bowiem w tym samym
zakresie wyzyskiwały jednostki nieposiadające żadnej własności. Oprócz
ograniczonego prawa do własności prywatnej, proponowano podniesienie
dochodu społecznego i jego sprawiedliwy podział, co w konsekwencji
doprowadziłoby do dekoncentracji produkcji i upowszechnienia własności
prywatnej. W dziedzinie rolnictwa narodowcy zamierzali przenieść
nadwyżki ludności wiejskiej do pracy w przemyśle, dążąc do należytego
rozmieszczenia przemysłu przetwórczości rolnej w terenie, oprócz tego
wskazano możliwość pozbawienia właściciela gospodarstwa, jeśli ten
osobiście nie pracuje i przez to zmniejsza jego wartość.
W zakresie handlu, który ukazał ogromne
zainteresowanie obywateli tą dziedziną pracy, zaobserwowano konieczność
nałożenia na handel hurtowy obowiązku specjalizacji, podniesienia norm
moralnych oraz stworzenie rejestru kupieckiego – dzięki stworzeniu
rejestru kapitał na przebyte praktyki i stabilizację przedsiębiorstwa
oraz dane rejestru określające wartość moralną i fachowość kupca byłyby
czynnikami umożliwiającymi udzielanie koncesji. W dziedzinie gospodarki
planowano wprowadzenie systemu samorządowego, który obok własnego
zakresu prac administracyjnych miałby zajmować się inicjowaniem
projektów z dziedziny gospodarki oraz opiniowaniem nadesłanych
projektów, wprowadzaniem w życie centralnie pomyślanego planu
gospodarczego, zaś na szczeblu powiatowym samorządy miały się opierać na
związkach branżowych, a więc w ramach specjalności, ponadto zadaniem
samorządów byłoby objęcie całości zagadnień gospodarczych swojego
terenu. Ekonomię państwa z kolei wzięłaby na siebie Państwowa Rada
Gospodarcza, a na wszystkich poziomach samorządów mieli w nich brać
udział przedstawiciele świata pracy wybierani przez załogi zakładów, w
których pracowali, producenci oraz właściciele małych i średnich
warsztatów.
W zakresie socjalnym z kolei Grupa
„Szańca” planowała wprowadzenie nowego systemu ubezpieczeń emerytalnych
na zasadzie przymusu, wypłacanie emerytur rozpoczynałoby się po
osiągnięciu granicy wieku emerytalnego, w razie zajścia niezdolności do
pracy bądź po 25 latach opłacania składek. Opieka nad pracownikami miała
więc na celu ulżenie ich doli, udzielanie pomocy w ich usamodzielnianiu
i uwłaszczaniu oraz warunkową pomoc państwa dla rodzin pracowniczych.
Jednak zobrazowanie koncepcji państwa
polskiego wg wojennej konspiracji nacjonalistycznej nie byłoby pełne bez
uwzględnienia czynników zewnętrznych oraz planów geopolitycznych wobec
swoich sąsiadów. Jeśli chodzi o koncepcje geopolityczne, to grupa
„Szańca” nawiązała bezpośrednio do swojego poprzedniego programu z
czasów międzywojennych. Zakładając, że po wojnie nastąpi przebudowa
kształtu politycznego na nowo całej Europy, postulowała utworzenie
Konfederacji Państw Europy Środkowowschodniej, obejmującej szeroką gamę
państw od Morza Bałtyckiego po Adriatyk i Morze Czarne – państw
skandynawskich, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier,
Rumunii oraz krajów bałkańskich razem z Turcją. Byłby to sojusz o
wyraźnym ostrzu antysowieckim, którą to sowiecką Rosję Grupa „Szańca”
uważała za największe zagrożenie dla bezpieczeństwa regionu, ponieważ
miało odmienny ustrój i zupełnie obce wartości cywilizacyjne (tu można
śmiało nawiązać do idei cywilizacji Feliksa Konecznego, zgodnie z nim
Rosja jest krajem przynależnym do cywilizacji bizantyjskiej). Warto tu
zaznaczyć, że ta koncepcja miałaby mieć charakter związku na zasadzie
partnerstwa, ograniczającego się jedynie do współdziałania na polu
gospodarczym i obronnym, przy tym wyrażono przekonanie, że sama Polska
musi się przeobrazić w kraj z ukształtowaną już od fundamentu etyką
chrześcijańską jako etyką narodową, co byłoby warunkiem siły moralnej
Polski i jej możliwości przewodzenia w Europie Środkowej.
Jeśli chodzi o politykę wobec
mniejszości narodowych zamieszkujących tereny dawnej Rzeczypospolitej,
to przewidywano stopniową polonizację Białorusinów oraz Rusinów, zaś po
1943 roku, kiedy rozpoczęły się masowe rzezie polskiej ludności przez
UPA, narodowa konspiracja przewidywała surowe kary wobec zbrodniarzy
oraz możliwość usunięcia Ukraińców z obszaru powojennego państwa
polskiego. Zaś wobec Niemców polityka była następująca, zgodnie z planem
objęcia w swoje granice ziem pomorskich, Dolnego Śląska, dzisiejszej
ziemi lubuskiej oraz Prus Wschodnich Niemcy mieli zostać wysiedleni w
liczbie ok. 3,8 miliona (zgodnie z obliczeniami z broszury „Szaniec
Bolesławów”, później w broszurze „Dziedzictwo Piastów” z 1944 roku
liczba spadła o 2 miliony), zakładano też możliwość repolonizacji części
ludności polskiej posługującej się na co dzień językiem niemieckim. W
zakresie ludności żydowskiej natomiast zakładano całkowitą eliminację
żywiołu żydowskiego z Polski, który w latach okupacji miał promować
szkodliwe dla polskości idee takie jak komunizm, socjalizm, liberalizm i
masonerię. Jeden z głównych ideologów „Szańca” i ostatni później
komendant główny NSZ, płk Stanisław Kasznica ps. „Piotr Straża”,
nakreślił plan pozbawienia Żydów praw politycznych, niepodejmowanie
restytucji ich mienia zajętego przez ludność polską, a nawet
konkludował, iż najlepszym pomysłem na rozwiązanie problemu żydowskiego
będzie utworzenie państwa żydowskiego na terenie Palestyny (co
postulował przed wojną RNR Falanga, który na tej płaszczyźnie
współpracował z syjonistycznym „Betarem” Żabotyńskiego). Mimo takich
planów politycznych zdecydowanie narodowi radykałowie sprzeciwiali się
eksterminacji Żydów ze strony niemieckiego okupanta, odrzucali
biologiczny rasizm z pozycji katolickich i uznawali go za „blef XX
wieku”, tu warto też krótko wspomnieć o tym, iż polscy nacjonaliści doby
wojennej nieraz ratowali Żydów, za co byli poddawani represjom ze
strony najeźdźców, ale demoliberalny System woli nadal żyć w oderwanej
od rzeczywistości legendzie ruchu narodowego jako „antysemickiego” i
„współpracującego z Hitlerem”.
Grupa „Szańca” niewątpliwie wybija się
ze wszystkich organizacji narodowych doby II wojny światowej swoją
aktywnością, która brak bądź niedobór środków finansowych na swoją
działalność rekompensowała sprawną organizacją, współpracą środowiskową i
dynamizmem młodych konspiratorów gotowych za ideę narodowo-radykalnej,
niepodległej Polski poświęcić wszystko włącznie ze swoim życiem. Obecnie
temat dotyczący szeroko zakrojonej konspiracji narodowej jest poruszany
bardziej w aspektach wojskowych i taktycznych niż politycznych, stąd
czuję się zobowiązany na łamach tego pisma do uzupełnienia tej luki.
Przede wszystkim na uwagę zasługuje oprócz spójnego programu i koncepcji
politycznych również bezkompromisowy stosunek do każdego nurtu, który
jest wrogi idei nacjonalistycznej, a które to podstawy powinniśmy
zachowywać i krzewić w XXI wieku. Zwłaszcza gdy teraz mają miejsce
rozmaitej maści niezrozumiałe dla mnie mariaże części środowisk
narodowych z liberałami, co prowadzi do poważnego rozmycia naszej idei i
jej spychania na margines społeczno-polityczny Polski.
Adam Busse
* Wszystkie cytaty w tekście zawierają oryginalną pisownię (przyp. red.).
Wybrane źródła:
- Grott, Dylematy polskiego nacjonalizmu: powrót do tradycji czy przebudowa narodowego ducha, Warszawa 2014.
- Kasznica, Piastowy Szlak. Projekt konstytucyjny Grupy „Szańca” (Związek Jaszczurczy, Narodowe Siły Zbrojne”), „Instytut Norwida”, Warszawa 2014.
- Kenar, Myśl zachodnia Ruchu Narodowego w czasie II wojny światowej, „Niezależna Gazeta Polska – Nowe Państwo”, nr 1, 2010.
- Wójtowicz, Związek Jaszczurczy: „O wielką i wolną Polskę”, „Histmag.org”, 19 października 2014 [dostęp: 19 października 2014].
- Porozumienie pomiędzy Stronnictwem Narodowym i ONR, „Z archiwum Narodowych Sił Zbrojnych”, opis dokumentu Nr. 29.
- 17 myśli żelaznych Grupy „Szańca”, „Phalanx.pl”, 2 stycznia 2001 [dostęp: 2 stycznia 2001].
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz